1Zastanawiajmy się wszyscy nad słowami Pana: Miłujcie nieprzyjaciół waszych i dobrze czyńcie tym, którzy was nienawidzą (por. Mt 5, 44), bo Pan nasz Jezus Chrystus, w którego ślady powinniśmy wstępować (por. 1 P 2, 21), nazwał przyjacielem swego zdrajcę (por. Mt 26, 50) i oddał się dobrowolnie tym, którzy Go ukrzyżowali. 2Naszymi więc przyjaciółmi są ci wszyscy, którzy niesprawiedliwie nas dręczą, nękają, upokarzają, krzywdzą i zadają ból i cierpienie, męczarnie i śmierć; powinniśmy ich bardzo kochać, ponieważ dzięki temu, co nam czynią, otrzymamy życie wieczne. 3I karćmy nasze ciało, krzyżując je z wadami i pożądliwościami, i grzechami, bo ono, żyjąc cieleśnie, chce nas pozbawić miłości Jezusa Chrystusa i życia wiecznego i posłać siebie z duszą do piekła; 4bo my z własnej winy byliśmy cuchnący, przeciwni dobru, skłonni i chętni do złego; 5bo jak mówi Pan: Z serca pochodzą i wychodzą złe myśli (Mk 7, 21) itd.
6Lecz skoro porzuciliśmy świat, nic innego nie mamy czynić, tylko zabiegać o to, by spełniać wolę [Pana] i Jemu podobać się; 7strzeżmy się bardzo, abyśmy nie byli rolą położoną przy drodze, kamienistą albo ciernistą, o której Pan mówi w Ewangelii: Ziarnem jest słowo Boże (Łk 8, 11); to zaś, które upadło koło drogi, zostało podeptane (por. Łk 8, 5) itd. aż do: 8przynoszą owoc w cierpliwości (Łk 8, 15).
9I dlatego wszyscy bracia, jak mówi Pan: zostawmy umarłym… swoich (por. Mt 8, 22); 10i bardzo wystrzegajmy się złości i przebiegłości szatana, który nie chce, aby człowiek miał swe władze i serce skierowane ku Panu Bogu; 11i krążąc chciałby pod pozorem jakiejś nagrody lub korzyści pociągnąć serce człowieka i zdusić w pamięci słowo i przykazania Pańskie i chce zamieszkać w sercu ludzkim i omamić je sprawami i troskami świata jak mówi Pan: 12Gdy duch nieczysty (Mt 12, 43) itd. aż do: 13ostatnie rzeczy owego człowieka będą gorsze od pierwszych (Mt 12, 45).
14Stąd też, bracia, strzeżmy się wszyscy bardzo, abyśmy pod pozorem jakiejś pracy czy nagrody albo korzyści nie zagubili lub nie odwrócili naszego umysłu i serca od Pana. 15Lecz przez miłość, którą jest Bóg (por. 1 J 4, 16), proszę wszystkich braci, tak ministrów jak innych, aby usunąwszy wszystkie przeszkody, odrzuciwszy wszystkie troski i kłopoty, jak mogą, kochali, służyli i wielbili Pana Boga czystym sercem i czystym umysłem, bo tego Bóg ponad wszystko pragnie, 16i przygotowujmy zawsze mieszkanie i miejsce pobytu (por. J 14, 23) Temu, który jest Panem Bogiem wszechmogącym, Ojcem i Synem, i Duchem Świętym, który powiedział: Czuwajcie i módlcie się w każdym czasie, abyście byli godni uniknąć wszelkiego zła, które nadejdzie i stanąć przed Synem Człowieczym (por. Łk 21, 36); a gdy staniecie do modlitwy (Mk 11, 25), mówcie (Łk 11, 2): Ojcze nasz (Mt 6, 9). 17I uwielbiajmy Go czystym sercem, bo trzeba zawsze modlić się i nie ustawać (Łk 18, 1); gdyż i Ojciec szuka takich czcicieli (por. J 4, 23).
18Bóg jest Duchem i Jego czciciele powinni oddawać Mu cześć w duchu i prawdzie (J 4, 24). 19I uciekajmy się do Niego jako do pasterza i biskupa dusz naszych (por. 1 P 2, 25), który mówi: Ja jestem dobrym pasterzem (J 10, 11) itd. aż do: życie moje oddaję za owce (j 10, 15). 20Wy wszyscy jesteście braćmi i nikogo na ziemi nie nazywajcie waszym ojcem (Mt 23, 8-9) itd. 21Nie nazywajcie się nauczycielami (Mt 23, 10) itd. 22Jeśli będziecie trwać we Mnie i moje słowa będą w was trwały, to stanie się wam wszystko, czegokolwiek zechcecie i o co poprosicie (J 15, 7). 23Gdziekolwiek dwaj albo trzej zgromadzili się w imię moje (Mt 18, 20) itd. 24Oto ja jestem z wami po wszystkie dni (Mt 28, 20) itd. 25Słowa, które wam powiedziałem, są duchem i życiem (J 6, 64). 26Ja jestem drogą, prawdą i życiem (J 14, 6).
27Zachowujmy więc słowa, naukę, życie i świętą Ewangelię Pana naszego Jezusa Chrystusa, który raczył modlić się za nas do Ojca i objawić nam Jego imię, mówiąc Ojcze, objawiłem imię Twoje ludziom (J 17, 6) itd. aż do: 28Ojcze, chcę, aby ci, których Mi dałeś, byli ze Mną tam, gdzie jestem, aby oglądali chwałę moją (por. J 17, 24) w królestwie Twoim (Mt 20, 21). 29Chwała Ojcu i Synowi, i Duchowi Świętemu, jak była na początku i teraz, i zawsze, i na wieki wieków. Amen.
30I niech bracia okazują ubogim miłość, jaką się wzajemnie darzą, jak mówi Apostoł: Nie miłujmy słowem ani językiem (1 J 3, 18) itd.
31Wszyscy bracia, gdziekolwiek są, niech wystrzegają się nieczystych spojrzeń na kobiety i obcowania z nimi i żaden niech z nimi sam nie rozmawia. Niżej: 32I nas samych i wszystkie nasze zmysły czystymi zachowujmy, bo Pan mówi: Każdy, kto pożądliwie patrzyłby na niewiastę (Mt 5, 28) itd. Niżej.
33Gdy bracia idą przez świat, niech niczego nie noszą w drodze (por. Łk 9, 3): ani sakwy (por. Łk 10, 4), ani torby, ani chleba, ani pieniędzy (por. Łk 9, 3), ani laski, ani obuwia (por. Mt 10, 10). Niżej.
34Niech nie przeciwstawiają się złu, lecz jeśli ktoś ich uderzy w jeden policzek, niech nadstawią mu i drugi (por. Mt 5, 39). 35I temu, kto bierze im płaszcz, niech nie bronią i sukni (por. Łk 6, 29), i niech nie dopominają się zwrotu od tego, kto bierze im własność (por. Łk 6, 30).
36Bracia, którzy za pozwoleniem swego ministra udają się między niewiernych, w dwojaki sposób mogą postępować duchownie. 37Jeden sposób: nie wdawać się w kłótnie ani w spory, być poddanymi wszelkiemu ludzkiemu stworzeniu ze względu na Boga (1 P 2, 13) i przyznawać się do wiary chrześcijańskiej. 38Drugi sposób: gdyby widzieli, że tak się Bogu podoba, niech głoszą słowo Boże, aby ludzie uwierzyli w Boga Ojca wszechmogącego i Syna, i Ducha Świętego. Niżej:
39I wszyscy bracia, gdziekolwiek byliby, niech pamiętają, że oddali się i ofiarowali siebie i swoje ciała Panu Jezusowi Chrystusowi. 40I z miłości do Niego powinni znosić prześladowanie i śmierć tak od nieprzyjaciół widzialnych, jak niewidzialnych itd. Niżej
41Wszyscy bracia niech głoszą kazania sposobem życia. 42Żaden minister lub kaznodzieja niech nie przywłaszcza sobie posługi lub obowiązku kaznodziejskiego, lecz w jakiejkolwiek [godzinie][1] otrzymałby rozkaz, złoży swój obowiązek. 43Dlatego przez miłość, którą jest Bóg (por. 1 J 4, 8. 16), błagam wszystkich moich braci kaznodziejów i tych, którzy się modlą, i tych, którzy pracują, tak kleryków, jak i nie-kleryków, aby się starali uniżać się we wszystkim, 44aby się nie chełpili, nie cieszyli ani nie wynosili się w duchu z powodu dobrych słów i uczynków, ani nawet z żadnego dobra, jakie Bóg niekiedy czyni lub mówi albo dokonuje w nich i przez nich, według tego, co Pan mówi: Jednakże nie cieszcie się z tego, że wam duchy ulegają (Łk 10, 20) itd.
45I bądźmy mocno przekonani, że naszą własnością są tylko wady i grzechy; 46lecz cieszmy się raczej wtedy, gdy wpadliśmy w rozmaite pokusy (por. Jk 1, 2) i gdy znieśliśmy na tym świecie dla życia wiecznego różne przykrości i utrapienia duchowe i cielesne. 47Bracia, wystrzegajmy się więc wszyscy pychy i próżnej chwały; strzeżmy się bardzo mądrości tego świata i roztropności ciała (por. Rz 8, 6). 48Duch bowiem człowieka oddanego cielesności chce i bardzo stara się o znajomość słów [Bożych], lecz niewiele troszczy się o czyny; 49i szuka nie religijności i świętości ducha, lecz chce i pragnie religijności i świętości zewnętrznej, widocznej dla ludzi. 50I o takich mówi Pan: Zaprawdę powiadam wam, otrzymali zapłatę swoją (Mt 6, 2). 51Duch Pański natomiast domaga się umartwienia oraz by ciało było wzgardzone, liche i odrzucone, i wyszydzone. 52I stara się o pokorę i cierpliwość, czystą prostotę i prawdziwy pokój ducha. 53I ponad wszystko pragnie bojaźni Bożej i mądrości Bożej, i miłości Bożej Ojca i Syna, i Ducha Świętego.
54I wszelkie dobro odnośmy do Pana Boga najwyższego i uznawajmy za Jego własność. 55I On sam niech otrzymuje wszelką cześć i uszanowanie, wszelkie uwielbienia i błogosławieństwa, wszelkie dziękczynienia i chwałę, On, który ma wszelkie dobro, który sam jest dobry (por. Łk 18, 19).
56I kiedy słyszymy, że ludzie źle mówią lub bluźnią Panu, my dobrze czyńmy i błogosławmy i chwalmy Pana, który jest błogosławiony na wieki (Rz 1, 25).
57Wszystkich duchownych i zakonników uważajmy za panów w sprawach dotyczących zbawienia duszy, a nie sprzeciwiających się zasadom mego zakonu; i szanujmy w Panu ich stan i posługę oraz urząd. Niżej:
58Tę lub tego rodzaju zachętę albo uwielbienie wszyscy bracia – o ile by ich Bóg natchnął – mogą głosić wśród jakichkolwiek ludzi z błogosławieństwem Bożym i pozwoleniem swego ministra: 59bójcie się i czcijcie, chwalcie i błogosławcie, dzięki czyńcie (1 Tes 5, 18) i uwielbiajcie Pana Boga naszego, wszechmogącego w Trójcy i Jedności, Ojca i Syna, i Ducha Świętego, Stwórcę wszystkich rzeczy. 60Czyńcie pokutę (por. Mt 3, 2) i czyńcie godne owoce pokuty (por. Łk 3, 8), bo wiedzcie, że wkrótce umrzemy. 61Dawajcie, a będzie wam dane (Łk 6, 38). 62Odpuszczajcie, a będzie wam odpuszczone (por. Łk 6, 37). 63I jeśli nie odpuścicie (Mt 6, 14), Pan nie odpuści wam grzechów waszych (por. Mk 11, 26); wyznawajcie wszystkie wasze grzechy (por. Jk 5, 16). 64Błogosławieni, którzy umierają w pokucie, bo będą w królestwie niebieskim. 65Biada tym, którzy umierają bez pokuty, bo będą synami diabła (por. 1 J 3, 10), pełniącymi jego uczynki (por. J 8, 41) i pójdą w ogień wieczny (por. Mt 18, 8; 25, 41). 66Wystrzegajcie się i powstrzymujcie się od wszelkiego zła i wytrwajcie w dobrym aż do końca.
67Wszyscy bracia, gdziekolwiek będą przebywać, w pustelniach czy w innych miejscach, niech się strzegą, by nie przywłaszczali sobie żadnego pomieszczenia albo jakiejś rzeczy i nikomu nie bronili [dostępu]. 68I ktokolwiek przyszedłby do nich: przyjaciel czy wróg, niech z nim w żaden sposób nie wchodzą w zatarg. 69I gdziekolwiek bracia byliby i w jakimkolwiek miejscu spotkaliby się, niech okazują sobie nawzajem poważanie i szacunek w duchu z miłością, bez narzekania (por. 1 P 4, 9). 70I niech strzegą się, aby swym zewnętrznym wyglądem nie robili wrażenia smutnych i posępnych obłudników; lecz niech okazują się radosnymi w Panu (por. Flp 4, 4) i pogodnymi, i miłymi, i życzliwymi.
71Proszę każdego brata chorego, aby, za wszystko składając dzięki Stwórcy, pragnął być takim, jakim chce go mieć Bóg: czy to zdrowym, czy chorym, bo tych wszystkich, których Pan przeznaczył do życia wiecznego (por. Dz 13, 48), przygotowuje przez ciosy doświadczeń i chorób i przez ducha skruchy; jak: Ja tych, których miłuję (Ap 3, 19) itd.
72Stąd proszę wszystkich moich braci chorych, aby w swych chorobach nie gniewali się ani denerwowali na Boga albo braci, ani [nie domagali się][2] zbyt natarczywie lekarstw, ani nie pragnęli zbytnio ratować ciało, które wkrótce umrze, a które jest śmiertelnym nieprzyjacielem duszy.
73Wszyscy bracia niech się starają naśladować pokorę i ubóstwo Pana naszego Jezusa Chrystusa, i niech pamiętają, że niczego innego nie powinniśmy mieć na tym świecie, tylko – jak mówi Apostoł: mając pożywienie i odzież, którymi się okrywamy, bądźmy zadowoleni (por. 1 Tm 6, 8). 74I powinni się cieszyć, gdy przebywają wśród ludzi prostych i wzgardzonych, ubogich i słabych, i chorych, i trędowatych, i żebraków przy drogach. 75I gdy będzie potrzeba, niech idą po jałmużnę. 76I nie powinni się wstydzić, bo Pan nasz Jezus Chrystus, Syn Boga żywego (por. J 11, 27), wszechmogącego, uczynił twarz swoją jak najtwardszą skałę (por. Iż 50, 7) i nie zawstydził się. 77I był ubogi i bezdomny i żył z jałmużny On sam i Błogosławiona Dziewica, Matka Jego, Święta Maryja i uczniowie Jego. 78I kiedy ludzie zawstydzaliby ich i nie chcieliby dać im [jałmużny], niech za to dziękują Panu, bo za ten wstyd otrzymają wielkie uznanie przed trybunałem Pana naszego Jezusa Chrystusa.
79I niech wiedzą, że wstyd stanie się udziałem nie tych, którzy go doznają, lecz tych, którzy go sprawiają; 80że jałmużna jest dziedzictwem i prawem ubogich, które nabył Pan nasz Jezus Chrystus. 81I bracia, którzy trudzą się zbieraniem ofiar, otrzymają wielką nagrodę i dają okazję do nagrody ofiarodawcom; zginie bowiem wszystko, co ludzie zostawiają na tym świecie, lecz za miłość i za złożone jałmużny otrzymają życie wieczne[3].
________________________________________
[1] Brak wyrazu: hora.
[2] Prawdopodobnie opuszczony wyraz: postulent; zob.: frRegHD 22: Rogo omnes fratres meos, ut in infirmitatibus non irascantur (…) nec multum sollicite postulent medicinam…; por 1Reg 10, 4.
___________
Komentarz
Oprócz świadectw tekstowych Reguły niezatwierdzonej są w średniowiecznych rękopisach teksty, które według Essera należą do innej, wcześniejszej od niej redakcji. Już Boehmer opublikował cytaty z tej Reguły, zamieszczając je na końcu Reguły niezatwierdzonej pod tytułem: „Fragmenta regulae ante bullam Honorii papae III conscriptae”. Później odnaleziono więcej fragmentów. W wydaniu krytycznym Esser podał teksty pochodzące z trzech źródeł. Większość z nich jest w kodeksie Wo, gdzie połączone są z Testamentem św. Franciszka. Bliskie im tekstowo są fragmenty cytowane przez Hugona de Digne zapisane w okresie między 1245 a 1255 r. w jego Wykładzie Reguły[1]. Trzecim źródłem zawierającym cytaty Reguły jest Życiorys drugi Tomasza z Celano[2].
Różnice w tekście oraz kolejności fragmentów w stosunku do Reguły niezatwierdzonej wskazują na przynależność do innej redakcji. Dlatego nie włączono ich do Reguły z 1221 r., lecz zebrane zostały osobno. Stanowią one materiał do dalszych badań.
Fragmenty z kodeksu Wo
Karty w tym kodeksie są mocno zniszczone, zwłaszcza u góry. Pod wpływem wilgoci pismo zatarło się i tylko poszczególne wyrazy albo litery dają się odczytać. Esser zrekonstruował teks i podał go w klamrach tutaj w nawiasach kątowych.
Kopista często urywał dany fragment, zwłaszcza cytaty z Pisma św. I dodawał od siebie krótkie uwagi: et cetera, usque ibi, infra. Porównanie z tekstem Reguły niezatwierdzonej wykazuje odmienną kolejność tychże fragmentów oraz różnice rzeczowe. Wybrane przez kopistę urywki dotyczą głównie duchowości, ascezy, brak natomiast przepisów prawnych.
Fragmenty z Wykładu Reguły Hugona de Digne
Drugim ważnym świadectwem istnienia innej Reguły niezatwierdzonej są fragmenty z dzieła Hugona de Digne. W porównaniu z tekstami z kodeksu Wo mają szerszy zakres treściowy, bo obok urywków dotyczących spraw duchowych przytoczone są i przepisy prawne. Kopista w kodeksie Wo i Hugo de Digne mieli inne cele, dla których sporządzali wypisy z Reguły, stąd niewiele mają wspólnych fragmentów.
Fragmenty z Życiorysu drugiego Tomasza z Celano
W dziele Tomasza z Celano są nieliczne cytaty z Reguły, wskazujące na podobieństwo z omówionymi wyżej fragmentami. Esser zwraca uwagę na przestawienia zdań w urywku czwartym i zastanawia się, czy Tomasz nie miał przypadkiem jeszcze innej redakcji Reguły. Wówczas jego sformułowanie „in quadam regula” miało by szczególnej wagi znaczenie.
________________________________________
[1] Hugo de Digne, Expositio super regulam Fratrum Minorum, w: A. Sisto, Figure del primo Francescanesimo in Provenza: Ugo e Douceline di Digne, Firenze 1971, s. 159-324. Hugo de Digne (+1255) był prowincjałem prowincji francuskiej, kaznodzieją na soborze Liońskim w 1245 r. Uważany jest za ojca spirytualistów w swojej prowincji. Z pism najbardziej znany jest Wykład Reguły, wydany po raz pierwszy w 1506 r.
[2] 2 C 66; 128; 143; 175.